سمینار تخصصی صدا در مستند

سمینار دو روزه ای با عنوان «صدا در سینمای مستند» روزهای ۸ و ۹ مهرماه با هدف گسترش فرهنگ صحیح صدا در مستندسازی و بهینه‌سازی تولیدات فیلم‌های مستند داخلی و همین طور اهمیت صدا در فیلم‌های مستند برگزار شد و به موضوعاتی از قبیل زیبایی‌شناسی و اهمیت صدا در مستند، موسیقی و افکت صدا، ابزار شناسی، صدابرداری و صداگذاری پرداخت.
این سمینار روزهای ۸ و ۹ مهرماه سال ۱۳۹۴ از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ با مدیریت و برگزاری اجرا توسط آموزشگاه فیلمسازی مستند آریا انجام شد که تکنیک یکی از اسپانسر های آن بود.
این سمینار با حضور استادانی چون خسرو سینایی، اکبر عالمی، بهروز شهامت، یدالله نجفی و علیرضا نکولعل روزهای هشتم مهرماه از ساعت ۹ صبح تا ۱۶ و نهم مهرماه از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ با همکاری آموزشگاه فیلمسازی مستند آریا با مدیریت رویا ایروانی در سالن سینما تک موزه هنرهای معاصر تهران و غرفه اطلاع رسانی و تجهیزات روز این صنعت توسط مرکز تکنیک برگزار شد.
شرکت‌کنندگان در این سمینار دو روزه، گواهینامه حضورشان را به امضای اکبر عالمی، خسرو سینایی و مدیریت آموزشگاه دریافت کردند.
در این سمینار امکان ارائه طرح‌های مستند به ثبت رسیده با شماره ثبتی وجود داشت و در پایان کمک هزینه ساخت طرح برگزیده به بهترین موضوع توسط آموزشگاه فیلمسازی مستند آریا اهدا گردید.

نكات مهم مورد بحث و گفتگو در سمینار صدا در مستند به شرح ذیل بوده است:
۱- آسیب شناسی و زیبا شناسی
۲- ابزار شناسی
۳- صدابرداری
۴- صداگذاری
۵- موسیقی و افكت صدا
۶- ابزار شناسی دیجیتال (توسط تیم مرکز تکنیک)

اهداف برگزاری

هدف اصلی از برگزاری سمینار اهمیت صدا در مستند، آموزش آکادمیک صدا در کنار انتقال تجربه و اهمیت استفاده صحیح از تکنیک صدا در ساخت یک فیلم مستند می باشد.

موضوعات مورد بحث:

برنامه ریزی برای ضبط صدا و هماهنگی آن با تصاویر از محلها و مراکز پر سروصدا از قبیل طبیعت، اجتماعات، کارگاه ها، کارخانه ها و…
برنامه ریزی برای ضبط موسیقی استفاده از موسیقی های متفاوت به عنوان نمونه در هنگام پساتولید.
ضبط صدا از بلندگو، رادیو و یا صداهای قدیمی و نحوه استفاده از صداهای مختلف.
مشکلات بین المللی استفاده از موسیقی کپی رایت شده و نحوه استفاده از صدای ذهنی و یا گفتار در فیلم مستند.

گفتار فیلم

صدای خداوند – دانای کل
روایت صدای خداوند اصطلاحی است برای صدایی که به توصیف وقایع بسیار مهم و دارای سندیت در فیلمهای مستند استفاده می شود. یکی از ویژگی های این صدا این است که صدای مردانه، به مثابه دانای مطلق بودن است. ولی امروزه این موضوع رد شده و به عنوان گرایش مرد سالارانه و با قوم مداری عنوان می گردد.

اهمیت صدا در مستند

یکی از مهمترین ارکان ساخت فیلم مستند برنامه ریزی برای ضبط تصویر و صداست. صدا یکی از مهمترین اجزای ساخت فیلم مستند است که در بسیاری موارد این فرض غالب است که تفاوت زیادی با ضبط صدا در فیلم های داستانی سینمایی یا تلویزیونی ندارد. یک مثال و یا سوال شاید آغازی باشد برای شروع بحث. به عنوان مثال صدای غرش یک شیر در جنگل را چگونه ضبط می کنید. با میکروفون یقه ای، شات گان، و یا دیگر تجهیزات موجود در بازار؟
با چه وسیله ای و تا چه اندازه ای می توانید به این شیر نزدیک شوید؟ در چه زاویه ای بهتر است قرار بگیرید؟ این گونه سوالها حتما ذهن شما را مشغول خواهد کرد. شناخت ابزار و نحوه صحیح استفاده از آن ابزارها، داشتن سناریوی مناسب، همه و همه در مسیر ساخت فیلم به شما کمک خواهد کرد و عدم اطلاع صحیح از آن می تواند خسارات زیادی را به فیلم ساز مستند و اثر وارد کند.
اشراف کامل به مقوله صدا و شناخت ابزارها و استفاده صحیح و درست از آنها در ساخت یک فیلم مستند بیان مفهوم را زیباتر و رساتر می کند. در حین صدابرداری به همه اصوات محیطی دقت کنید. هر یک از این اصوات بر روی تصاویر فیلم ایجاد کننده و انتقال دهنده حسی خاص در مخاطب است. احساس های متفاوتی همچون ترس و وحشت، وهم و جادو، غم و شادی و غیره. وقتی در فکر ساخت یک فیلم مستند هستید، حتما در کنار فیلم نامه تصویری خود، فیلمنامه صدا را به صورت تفکیک شده در کنار آن بگنجانید. منظور از تفکیک و درج صداها مواردی از قبیل صدای محیطی، مصاحبه شونده، مخاطبین حاضر در صحنه، حرکت وسایل و سیستم های الکترونیکی و مکانیکی و غیره می باشد که طبق فیلم نامه صدا باید با دقت هر چه بیشتر به ضبط صداهای مورد نیاز بپردازیم. فقط باید خوب گوش کرد و خوب شنید تا خوب به تصویر کشید.
در محیطی که صداهای بسیار بلندی به گوش می رسد و شما فقط یک صدا مورد نظرتان است، برای صدابرداری چه کار باید بکنید؟ صداهای ناشی از همهمه و یا سروصداهای محیطی همیشه صدابرداری را با مشکل مواجه می کند. شناخت محیط قبل از صدابرداری و تنظیم برنامه ریزی های لازم و مشورت با صدابردار حرفه ای مستند که تجربیات زیادی در این زمینه دارد، بسیار گره گشا است. بنا بر شرایط محیطی، شما نیاز به میکروفون خاصی دارید؛ البته نه الزاماً گران قیمت. در کنار صدابرداری صحیح، صداگذاری صحیح هم کمک بسیاری در کار اجرایی شما می کند. در نتیجه پیش از تولید، شما نیازمند به مشورت با یک صداگذار نیز هستید. در دنیای جدید تکنولوژی و وجود صدها نرم افزار کامپیوتری، صداگذاری وارد دنیایی دیگری شده که کمک زیادی به مستندسازان می کند. فراموش نکنید در چنین شرایطی، صدابرداری و صداگذاری هر دو مواردی هستند که قبل از شروع تولید باید با اشخاص متخصص در یک جلسه پیش تولید به طور همزمان وارد مشورت و بحث شد و گاهی نیاز بر این است که در کنار آن، دو نفر برای برنامه ریزی موسیقی ، افکت و فیلتر صدا هم چاره اندیشی کرد و با نگاهی تخصصی تر به هر سه شروع به تولید فیلم نمود.
صداگذاری، ساخت موسیقی و استفاده از افکت صدا (چه در فیلم و چه در موسیقی) فیلم مستند شما را یک قدم به دنیایی دیگر نزدیک تر می کند. در هنگام تدوین فیلم مستند وقتی ریتم فیلم مشخص شد شما باید به موسیقی فیلم فکر کنید و نمونه هایی را انتخاب کنید که در روند تدوین به شما کمک می کند. این موسیقی ها باید به بیان مفهوم فیلم کمک کند. انتخاب موسیقی و سبک آن برای مونتاژ اولیه بسیار مهم است. به این ترتیب شما توانسته اید سبک موسیقی مناسب برای فیلم را انتخاب کرده و بعد از تدوین نهایی از آن سبک برای ساخت موسیقی استفاده کنید. این روش به شما کمک می کند تا از منابع بی اندازه موسیقی استفاده کرده و بعد تصمیم گیری نهایی را به آهنگساز فیلم مستندتان بسپارید. در نتیجه کیفیت و سرعت روند کار شما بالا خواهد رفت.

استفاده از ابزارهای صدا

فیلترها در تدوین صدا به یک مستند ساز بسیار کمک می کند تا بتواند اکوی موجود در صداهای ضبط شده را حذف کند و یا صداهایی که در کیفیت پایین صدابرداری شده را به صدای بهتری تبدیل کند. مثلا مصاحبه ای که از طریق تلفن و محیط اینترنتی انجام می شود، صدای گوینده رادیوی قدیم و جدید، نفسهای اضافی ، صدای فیلمهای آرشیوی که در اینترنت و یا دیگر منابع موجود است، همه نیاز به استفاده از ابزارهایی دارد که بتوان تا حد امکان آنها را به صدای مطلوب نزدیک کرد. در صورتی که شما می خواهید از (صدای ذهنی) و یا دانای کل استفاده کنید، حتما در ضبط و انتخاب گوینده دقت کنید. گوینده شما باید بازیگر باشد و یا بتواند ارتباط خوبی با فضای فیلم داشته باشد. این روش بهترین روش برای ثبت بعضی از وقایع تاریخی و مهم است. برای مثال خواندن مقاله تاریخی کتاب مقدس، دفتر خاطرات ادبی و یا علمی و خاطرات شخصی و یا گروهی. اگر می خواهید فیلمتان به فیلم فستیوال های خارجی راه پیدا کند در استفاده از موسیقی حتما به قانون کپی رایت و ثبت بین المللی آن توجه کنید. اکثر موسیقی های خارج از ایران شامل قانون کپی رایت است. با این حال شما می توانید کمتر از 5 ثانیه از آنها استفاده کنید. البته باید در عنوان بندی پایان کار به آن اشاره کنید. اگر شما در حال ساخت یک فیلم مستند هستید، حتما باید اطلاعات عمومی از لحاظ جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، قومی، جنگی، روانشناسی، محیطی و غیره داشته باشید، تا بتوانید با تیم صدای خودتان تبادل نظر نمایید.
در زمان ساخت یک فیلم مستند، بنا به شرایط ممکن است به مصاحبه از طریق تلفن همراه نیاز پیدا کنید. اگر دستگاه موبایل شما از نوع بسیار مناسب هم باشد، باز برای چنین ضبط صدایی لازم به مشاوره با صدابردار است. در شرایط دیگری مانند ضبط صدای حیات وحش، محیط جنگ، طبیعت و… مشاوره با گروه صدابردار بسیار متخصص از ملزومات کار شماست. به فرض قصد ساختن فیلمی دارید که در آن می خواهید گونه ای خاص از آواز پرنده در فصل بهار را با آواز همان پرنده در فصل پاییز مقایسه کنید، یا اینکه لازم است همراه پرنده ای خاص از منطقه ای به منطقه دیگر کوچ کنید و در چندین جغرافیای مختلف در نقاط مختلف جهان به ثبت تصویر و صدا بپردازید. لازمه این کار ضبط صدای بسیار فنی و تخصصی است. ثبت اثر بسیار غیرمعمول، موضوعی است که نیاز به مطالعه بسیار در رکورد آب و هوا دارد. همچنین مشورت با افراد حرفه ای صدا در بخش مستند بسیار مهم است. تاثیر موسیقی در افزایش کیفیت و روند پیشرفت یک فیلم مستند بسیار زیاد است.
در بسیاری از موارد، موسیقی به عنوان جنبه ای عاطفی و غیر کلامی، کار نقطه گذاری در داستان سرایی را انجام می دهد. موسیقی لایه های تازه ای به فیلم اضافه می کند، روی لحن فیلم و تفسیر مخاطب از آنچه در حال نمایش است، تاثیر مستقیم دارد. هر تصمیمی در مورد انتخاب نما، استفاده از صدا یا عواطف ، احساسات و هیجانی که توسط موسیقی بر فیلم اعمال می شود، به روایت داستان فیلم مستند کمک می کند.
۱- صدا، انتقال دهنده احساسات و تصویر دهنده اطلاعات است.
۲- مخاطب توقع شنیدن صدای واضح و شفاف را دارد.
۳- نوع قرار دادن میکروفون و مدیریت سروصداهای اضافی در محیط، از تفاوتهای اصلی ضبط آماتوری و حرفه ای است.
۴- تنظیم تن مناسب صدا (میزان بلندی و جنس) و نظارت بر ضبط توسط صدابردار، بسیار مهم است.
۵- استفاده صحیح از میکروفون گان بنابر نیاز موضوع
۶- نحوه فشرده سازی، متعادل و یک دست کردن صدای ضبط شده.
۷- همواره در صدابرداری از گفتن این جمله دوری کنید: «بعدا موقع تدوین آن را درست می کنیم»
۸- توجه به هزینه ها و برنامه ریزی صحیح استفاده از بودجه برای خرید یا اجاره وسایل.

زیبایی شناسی صدا در مستند

تفاوتهای بین سینمای صامت و سینمای ناطق گاهی ناشناخته است. توجه به ویژگی ها و ارزش های سینمای صامت می تواند به ساخت فیلم شما کمک کند. در بعضی فیلمهای مستند نبودن صدا، حتی صدای محیطی، به تصویر هیجان بیشتری می دهد. حمله عقاب به بره های سرگردان روی صخره، مثالی است برای استفاده از سکوت در مستند حیات وحش.
زیبایی های ناشناخته ای در زمینه کار با صدا در فیلم مستند وجود دارد که گاهی با وجود فن آوری های جدید نادیده گرفته می شود.
شنیدن تیک تاک ساعت در اتاق جراحی یا در خانه پدر بزرگ و مادربزرگ ها، صدای نفس ها همراه با خس خس برآمده از سینه یک بیمار و مثال های زیاد دیگری که هر کدام ارزش سکوت را برای ما آشکار می کند. در یک صحنه فیلم مستند یا داستانی، در هر کدام از مثال هایی که گفته شد، سکوت به هر چه زیباتر کردن آن صحنه فیلم کمک می کند. بسیاری از فیلم سازان بزرگ هر دو گونه ی سینمای صامت و ناطق را تجربه کرده اند.
از جمله آلفرد هیچکاک که می گوید:
«فیلم صامت ناب ترین شکل سینما بود. تنها نقصش فقدان صدای بازیگران بود. ولی این نقص مختصر این دلیل را توجیه نمی کرد که فیلمسازان شیوه بیان داستان به زبان تصویر را کنار بگذارند – یعنی کاری که از دوران ناطق به بعد کردند – به نظر من فقط وقتی باید به دیالوگ متوسل شویم که هیچ راه دیگری نداشته باشیم»

صدای عینی (Objective)

صدایی است که هم شخصیتهای فیلم و هم تماشاگران می توانند بشنوند. مثل صداهای موجود در محیط داستان یا گفت و گوی رو در روی دو شخصیت.

صدای ذهنی (Subjective)

صدای است که فقط یکی از شخصیت های فیلم می شنود یا شخصاً آن را تجربه می کند. در شنیدن این نوع صداها تماشاگر نیز سهیم است. مانند گفتگوی درونی شخصیت با خودش.

صدای اكوسماتیك

گونه ای از صداست که هرگز منبع تولید آن در تصویر دیده نمی شود یا شخصیت فیلم نمی تواند آن را بشنود، اما تماشاگران این صدا را می شنوند، مانند صدای راوی.

ابزار شناسی

در سینمای مستند ابزارهای صدابرداری و محیط هایی که صدابرداری در آنها صورت میگیرد بسیار متفاوت است. یک مستند ساز باید مطمئن باشد که صدابردار کاملا با مشکلات کار آشناست و تجربه های کافی و شناخت کاملی در زمینه صدابرداری مستند داشته باشد. در برخی از فیلمهای مستند فقط یک فرصت برای تصویربرداری و صدابرداری وجود دارد. صدابردار باید وسایل صحیح و درستی همراه داشته باشد و کارش را آگاهانه و دقیق به انجام رساند تا کار زیادی را به اتاق تدوین صدا و بخش صداگذاری موکول نکند.
ابزار و وسایل مهم صدابرداری
۱- لاوالیر یا به غلط هاش . اف یا میکروفون یقه ای.
۲- میکروفون گان
۳- میکروفون روی دوربین
۴- دستگاه های کوچک ضبط صدا
۵- هدفون مناسب
۶- بادگیر میکروفون
۷- بوم صدا
۸- سه پایه صدا
۹- باطری مناسب
۱۰- سیم صدای تست شده و سالم

تفاوت صداگذاری با صدابرداری

صدابردار کسی است که در صحنه فیلم برداری حضور دارد و وظیفه او گرفتن صدای صحنه است. اما صدا گذار کسی است که در مرحله پس از تولید وارد کار می شود. وظیفه او این است که صدای فیلم را پالایش و تصفیه کند و صداها را تمیز و شفاف نموده و در صورت نیاز از افکت صدا استفاده کرده و اگر صدای دیگری هم نیاز بود به فیلم اضافه کند.

صدابرداری

مهمترین نکاتی که صدابردار باید به آن اهمیت زیادی دهد به طور خلاصه به شرح زیر است:
شناخت موضوع، فرهنگ، شرایط اقلیمی و آب و هوایی و فن آوری های جدید است. مسئله بعدی رفتار حرفه ای است. پوشش مناسب، استحمام، رعایت نظافت شخصی، مسئله بوی بد دهان ناشی از استعمال سیگار یا خوردن غذاهای بودار، استفاده نکردن از عطر و ادکلن غلیظ هنگام تولید فیلم، مصاحبه های خبری و گزارش و همچنین در صحنه های بازسازی شده که از بازیگر استفاده می شود نیز رعایت نکات فوق از اهمیت زیادی برخوردار است.

صداگذاری

صداگذار و تدوین گر دو شخص متفاوت هستند با دو وظیفه متفاوت. تدوین صدا گاهی همگام و گاهی بعد از اتمام تدوین فیلم انجام می شود.

موسیقی و افکت صوتی

در بین همه صداهای استفاده شده در فیلم، تنها موسیقی فیلم است که گاه ارزش شنیدن به طور مستقل و جدا از فیلم را دارد. مابقی صداها هویت و کارکردشان تا حد زیادی وابسته به تصویر است.
صدا موهبت و مزیتی است که به شکل موسیقی، جلوه های صوتی و گفتار در یک فیلم شنیده می شود و کمترین خدماتش به فیلم عبارتند از:
۱- معرفی مکان یا یک موقعیت جغرافیایی
۲- معرفی زمان یا یک دورهمی تاریخی خاص
۳- بیان عواطف و احساسات
۴- معرفی یک شخصیت
۵- ایجاد تداوم بین وقایع و حرکات به ظاهر غیر مرتبط و حفظ یکدستی و پنهان کردن پرش های تصویری
۶- عمق بخشیدن به صحنه و بازنمایی واقعیت و ملموس و باور پذیر کردن حرکت ها.

مدیر برنامه ریزی سمینار «صدا در سینمای مستند» گفت: «این سمینار دو روزه در شهر تهران برگزار شد و به علت اتفاقات خوبی که در این سمینار افتاد، شهرهایی مختلفی مانند اصفهان، شیراز، اهواز، لرستان، زنجان و کرمان خواستار این شدند که این سمینار در شهرهایشان برگزار شود.» وی افزود: «حمایت و پشتیبانی تکنیک در این نمایشگاه، ما را در دستیابی به اهداف مورد نظرمان یاری کرد و امید این را داریم که در تمامی نمایشگاه های دیگر حضور پر رنگ این مرکز مستدام باشد.»